'In Uaniz', par Santa Gnesa - A Joannis, per Sant'Agnese

'In Uaniz', par Santa Gnesa - A Joannis, per Sant'Agnese

La patrona

'In Uaniz', par Santa Gnesa - A Joannis, per Sant'Agnese

Di Ferruccio Tassin • Pubblicato il 21 Gen 2023
Copertina per 'In Uaniz', par Santa Gnesa - A Joannis, per Sant'Agnese

Ferruccio Tassin ripercorre, in friulano, non solo la storia ma anche la tradizione che lega la martire romana al paese di Joannis.

Condividi
Tempo di lettura

“A voi in Uaniz”. Stin atenz, “in”, no “a” Uanis; par via che si jentrava. Di secui e secui, si lava dentri ta zenta o, tal câs di Uanis, in ta zentis: murais, tors e ciasifuartis, fatis par siaragi la strada a int che oreva fruzâ chei altris, par ciogi parfin la vita! Coventavin i sants, che scurtin la distanza, una vora granda, tra nô e Diu.

Una grampada di sentenârs di metros tra Visc e Uanis; a nô nus pareva tant: pal timp, e pa fadia. Santa Gnesa, martira; chê peraula era sanganada. O al martir l’era plen di sanc e di pachis o, par noaltris, l’era alc di atri. Gnesa, zovina, veva un agnel dongia di sé. Vôi par aiar e palma di martiri.

Se no l’era vonda, al pensava al prediciadôr a preparagi al “Panegirico” par cui che l’à vût al coragio di piardi la vita pal Signôr.
La fiesta, par nô, era roba di fûr. La fiesta laica, si intind, chê di comprâ robis e dagi sodisfazion al canâl da mignestra, cun gazosis, vin, o alc di mangiâ. No vevin una palanca di meti tun voli! Nets; nancia cialâ par no dovê tirâ la gola.

Fiesta: banda, ciant; predis vistûts di gala; int ben mundurada; Gidio muini cu la gabana; cantôrs; la statua da Santa come video.
Di spess, l’extra: fruts che si pitufavin; un pôcs di Visc e un pôcs di Uanis; una volta un al comandava, e chel altri l’era sota (Visc plêf e Uaniz una sô capelanìa); alora, par disvindic da “storia”, crozolasi!

Antigòna S. Gnesa; dôs pituris dal IV secul, una indorada, tun toc di plat di veri, a Roma, cun dôs colombis. Un'altra, afresc elementâr cu l’agnelut.. Agnel, no dome pal nom Agnes, da agna, agnela; anzi, par essi plui prezîs, dal grec agnè, purezza, castitât.

Chê dal agnel je vignuda fûr vot dîs dopo muarta: Je saress comparuda ai sôi di ciasa, in tun coro di fantatis, vistuda di aur, cun tun agnel par banda: no coventava vê pinsîr par je, lada dreta cun Diu!

Patrona. Za la peraula ciacara da impuartanza. Femina, anzi pôc plui di fruta (martîri a 12 àins, matura martyrio fuit/ nondum matura nuptiis, al cjanta S. Ambrôs tal inno Agnes Beatae Virginis), e pur patrona, funzion che laica, dal mascio: al difindeva al client; a je, gi sares tociadi di uardâ i fedêi.

Dopo chei da famea di Gesù (Maria, la Santa; S. Jusef), S. Zuan al Batiadôr, e i apuestui a forin patronos, e soradut Pieri e Pauli, S. Lurins e, dopo di lui, la plui nomenada je Santa Gnesa. Papa Damaso (366-384) al cianta di je “castitatem protexit, salutem cum immortalitate commutavit”. Lui al scomenza cun “fama refert”, si sint a dî…

Pôc da vita, prima dal martiri. Si conta da muart: era biela, un zovin l’oreva vela a duç i cosç. Je si veva promituda al Signôr. Alora an fati di dut. Partada tun bordel, discrotada; ciavei fiss la ‘ndan vistuda. Orevin copala cul fûc: flamis spartidis par no tociala.
Meracui, forsi leiendis; ma ta sô basilica fûr da muris a Roma, an cjatât al cuarp cun chel di S. Merenziana, sô sûr, copada par via che difindeva al sô cuarp: chel di una fruta, cui vues pizui, no tociâts dal fuc; senza ciâf (la reliquia je tuna glesia a Piazza Navona).
Tantis robis che batin, su la sô vita, soradut su la muart: decapitada; zonciadi al ciâf o giugulada; scanada.

I meracui da patrona si ju spietavin chêi di Uanis. Ju domandavin; la preavin che movess al Signôr. Ancia otignivin: cussì l’ ex voto dal 1820, un cuadrut plen di vita. Savino par se che gi an dadi al nom da glesia? Antic al titul? Dal 1334, nomenât tal testament dal cont Bernard di Strasolt. Se che al saltà fûr banda dai rescj da glesia vecja, al conta di timps una vora plui indaûr (Geat). Gi an urudi cussì ben a chê glesia che, intôr da fin dal ’400, cuant che i Turcs gi an dadi fuc, an tornât a fala sù!

An scomenzât a distacasi, chei di Uanis, planc a planc, dal prinzipi dal ’500, par via dal cunfin banda Prevan e banda Strasolt; al paîs no si svilupa, si tira in cà, banda da vila. Indulà che era un’altra zenta, fasin su una glesia a la Immacolada, tal ’600, viodint che al viaz banda S. Gnesa l’era plen di pericui, cun ploia, frêt e nêf.

Dopo, tal ’700, anciamò una gnova glesia, chei di Uanis gi giavin la dedicasion a la Imacolada e gi la metin a S. Gnesa. Ordenin cuadris: al Bainville chel (flaput come pitura)sul coro; forsi al Lichtenreiter chel su la navada, una vora biel. Fiesta simpri in ordin: tal ’600 vignivin al plevan di Dael, i capelans di Visc (cul muini), Craui, San Vit; al viciari di Romans (pa predicia?), i capelâns di Strasolt e Prevan.

Se ben che foss la gnova glesia, chê vecia no vigniva trascurada: l’altar al ven partât ta granda al prinzipi dal ’800.
Di sigûr che chista glesia si clama di S. Gnesa scomenzand dal 1772, cuant che si fevela che je cuasi ueida, “de novo constructa”; chê vecia la clamin di S. M. Madalena (là era una ancona da Santa).

Furtuna dal nom tal pais? Pocia: una fruta tal 1621 batiada Gnesa; dopo, nuia; torna a ciapâ pît cul lâ indevant da glesia gnova. Ancia tal ’800 la fiesta à impuartanza: gi davin a cui che al faseva alc pa solenitât: 20 pagnochis e 20 bocâi di vin ai 10 cantôrs; al plevan 4 e 4; al I e II capelan mieza tarifa, come al muini e ai doi zagos, 1 e 1 ai 6 che partavin li crôs, 2 ai 2 ciamerârs, 1 al fant pa pursission, 2 ai capelâns di Visc e 1 al muini.

Tal ’800, vegnin batiadis 8 Gnesis e 3 dai Vrechs, i muinis. Rivìn tal ’900; si impia al culto, al cress fin tal 1925. Di chist an, e da Santa, eri lât a fami contâ la dai Deluisa. Someava di lâ a ciatâ parinç: la ostaria era za siarada, l’implant l’era anciamò chel. Ta stansia là che li feminis cusivin. Gigi e li feminis contavin; di rinfuars, era rivada Lisuta. Tal '25 an fat sculpît la statua. Artist a di Visc: Rodolfo Del Mestri (Batelane). L’ordena semût meti adun breôns di peç e fâ la sagoma da statua a Gusto, Zesar Deluisa e Gidio Vrech; drenti an siarât una ciarta cui noms dai artiscj. Al baldachin, regalât da int, fat di Zesar Vrech e dai doi fioi. Del Mestri l’à sculpida a Visc.

No je biela come la Madona di Medana dal 1896: forsi Dolfo al veva piarduda la man, forsi nol veva al stes spirt o, anciamò forsi, al len l’era di dozena. Sigûr che chista, come cualchi altra sô opera, a ‘ndà un valôr politic. Lui l’era socialist (doventât a Sidney, prima dal ’900), dopo, comunist. Lavorât soradut pa glesiis, sul mani da bagolina al veva intaiât Lenin! L’era onest: l’à provât la forteza di Lubiana cun l’Austria (sô patria) e l’internament in Sicilia, brincât dai Taliâns a Palma: dut par via che al veva fat propaganda di ca e di là dal confin par che no si lass ta granda uera.

Chista statua e un S. Antoni (lu ài jo a ciasa) sberlin al zîl; domandin semût che pòdin essi ueris su chista tiara. Anciamò sun tuna incision cu la Pietat l’a scrit “Ich wollte nur Gerechtigkeit!”, ài urût dome justizia. In chê dì, fiestonona: lasagnis su li paladis, e ta pignatis; i pulinârs an tramât par zornadis, prima. Pistûns in bulidura; fortais cu la martundela ta ostariis, e vin a plena cana.
Arcs inverdâts pal paîs; banda di Lorenz Tosorat (Gigi Deluisa al sunava al clarin) e inno di don Visintin. In chel an, al 12 di zenar, je stada batiada Agnesa Peressutti.

Ta cronaca da fiesta nancia al nom dal artist, tanta era la lotta! A clamàrin la statua Santa Agnesa dal cuel lunc, tal 1947 l’an gambiada cun tuna gardenesa (don Mantelli). Si fermin cà; dovìn dî che la Glesia à simpri insegnât che l’è Diu a salvâ. La int l’à capida, ormai son entradis ta lenga popolar che “ogni sant al juda” tal viaz da vita, e l’ultima tapa je “lâ cun Diu”. Santa Gnesa, fruta di 12 ains insegna di scuasi 1700 àins, a granç e pizui, semût ciapâ la strada. Par no scavalgiâ!

In foto: “Santa Gnesa dal cuel lung” statua di Rodolfo Del Mestri (1925) 

Articoli correlati
...
Occhiello

Notizia 1 sezione

...
Occhiello

Notizia 2 sezione

...
Occhiello

Notizia 3 sezione